دکتر محمود بابائی

⛋ پیش‌درآمد

شاید شنیده باشید این دو جمله‌ را: «انگار از همه زندگی‌اش یک خاطره داره… اون هم دوران سربازیشه. هزار بار برایمان گفته، بازهم تا می‌نشینی از دوران سربازیش می‌گه!» یک تجربه شخصی، می‌توانم بگویم کسانی را می‌شناسم که باوجود ماجراهای بسیار عجیب در طول زندگی‌شان، هرگز از آن‌ها نشنیدم که از گذشته خود بگویند و به بیان خاطره بپردازند؛ حتی به شکل گزینش هم چیزی برای یادآوری ندارند. دقیق‌تر بگویم، از بازگشت به گذشته و یاد کردن دوران جوانی خود بیزار بودند! چرا؟

در این بررسی میدانی، به این نکته مشترک در بین این افراد رسیدم که همه آن‌ها «گذشته تلخ و پر از مرارت» داشته‌اند. جوانی‌شان صرف خدمت به ارباب و کارفرما بوده و رنج بی‌پایان فقر و نداری و گرسنگی. یادآوری چنین رخدادهای تلخی، چه حسی در فرد ایجاد می‌کند؟ جز تزریق افسردگی و خشم و خمودگی چه دستاوردی دارد؟ پس بنا به تعریف و کارکرد نوستالژی، ما انتظار داریم که افراد برای بازآفرینی ذهنی تجربه شاد و رسیدن به‌نوعی سرخوشی، از گذشته یاد کنند. گذشته‌ای که برایشان التیام‌بخش و آرامش‌دهنده است.

شاید شما هم کسانی را بشناسیدکه وقتی به گذشته و خاطرات نوستالژیک خود اشاره می‌کنند، دچار «تکرار در گزینش» می‌شوند. یعنی یک یا دو خاطره شیرین‌ زندگی‌شان را به‌دفعات تکرار می‌کنند! اگر گروه نخست، هیچ خاطره نوستالژیک شیرینی ندارند، گروه دوم بابیان گزینشی اندک رخدادی که در گذشته برایشان خاطره‌انگیز و شیرین بوده و اکنون به آن‌ها سرزندگی و شوق و شادمانی می‌بخشد، دل‌خوش هستند. برای همین، دچار «تکرار» در بیان می‌شوند. شاید این برای دیگران ملال‌انگیز باشد، اما برای خودش شیرین و لذت‌بخش است.

نوستالژی با کشیدن یک ماشه شروع می‌شود برای یادآوری خاطره؛ یک یادآوری «گزینشی.

⛋ یادآوری مفهوم

نویسندگان گوناگون، احساس نوستالژیک را با عبارات مشابهی مفهوم‌سازی کردند. به‌عنوان‌مثال، ورمن آن را به‌عنوان «تلخ شیرین، نشان‌دهنده یک لذت غم‌انگیز، شادی با غم و اندوه» توصیف کرد. دیویس نوستالژی را «تداعی با لحن مثبت از گذشته زیسته» نامید، و همچنین دیویس گفته است که «تجربه… نوستالژیک … با تلقی زیبایی، لذت، شادی، رضایت، خوبی گذشته آمیخته می‌شود. ، شادی، عشق … تقریباً هرگز احساس نوستالژیک با آن احساساتی که ما معمولاً آن‌ها را منفی می‌پنداریم تزریق نمی‌شود»  وکاپلان هم،  نوستالژی را به‌عنوان «احساس گرم در مورد گذشته، گذشته‌ای که با خاطرات شاد، لذت‌ها و شادی آمیخته است» تعبیر کرد، وگفت که حس نوستالژیک «اساساً تجربه‌ای از شادی است که فضایی  از شیفتگی و احساس سرخوشی می‌آفریند».

برای درک بهتر نوستالژی می‌توان گونه‌های آن را از یکدیگر جدا کرد:

نوستالژی می‌تواند شخصی (personal nostalgia) باشد؛ افراد تجربیات شیرین و شخصی گذشته خود را به یاد می‌آورند. این نوستالژی به تجربیات زندگی خود شخص مربوط می‌شود، یعنی محتوای رویداد نوستالژیک از خاطرات زندگی‌نامه خود او سرچشمه می‌گیرد.

نوستالژی می‌تواند جمعی (collective nostalgia) باشد؛ منعکس‌کننده خاطرات مشترک در یک جامعه یا فرهنگ است. نوستالژی جمعی را می‌توان به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم تجربه کرد، یعنی می‌تواند واقعی یا تاریخی باشد. نوستالژی جمعی، که گاهی به‌عنوان ابزار سیاسی استفاده می‌شود، زمانی رخ می‌دهد که جوامع یا کشورها بخواهند به دوران گذشته در تاریخ خود برگردند که بهتر از زمان حال تلقی می‌شود. با توجه به اینکه کشورها و فرهنگ‌های مختلف تمایل دارند تاریخ را کاملاً متفاوت آموزش دهند، انتظار داریم که نوستالژی تاریخی بین فرهنگ‌ها متفاوت باشد.

برخی از مطالعات نشان داده‌اند که فرهنگ‌ها در درک رویدادهای گذشته و اهمیت قائل به گذشته متفاوت هستند. (جهان‌بینی فرد و نگرش او به تاریخ و زندگی) دیدگاه‌های جامعه‌شناختی نشان می‌دهد که نوستالژی ممکن است نتیجه کاهش انسجام اجتماعی باشد. Bhattacharya`, O., Lux, A., & Kemp, S. 2022).)

و نوستالژی می‌تواند تاریخی (Historical nostalgia) باشد؛ این نوستالژی به دوران تاریخی گسترده‌تری گره‌خورده است، دورانی که شکوه آن در تاریخ مشترک مردم یک سرزمین، درخشان است.مصداق‌های نوستالژی تاریخی را، حافظه تاریخی مشترک مردم یک سرزمین تعیین از دوره‌های پرشکوه،  نمایان می‌کند. نوستالژی فرمانروایان اسطوره‌ای در دوره‌های تاریخی، نوستالژی پیروزی‌های غرورآفرین و مانند آن.

⛋ معنای زندگی و نوستالژی

«معنا در زندگی» به این درک ذهنی اشاره می‌کند که وجود فرد، مهم و باارزش است،  زندگی‌اش هدفمند و جهت‌دار است، و نیز رخدادهای زندگی منسجم و قابل پیش‌بینی است. روایات نوستالژیک وقایع مهمی از زندگی فرد، مانند سالگردها، فارغ‌التحصیلی‌ها؛ یا رخدادهای فرهنگی مانند جشن‌ها، جشنواره‌ها، دورهمی‌ها را به ذهن فرامی‌خوانند. این رخدادها پر از معنا هستند: آن‌ها ارزشمند، هدفمند و قابل پیش‌بینی هستند. بنابراین، آن‌ها به‌عنوان بستری برای تقویت حضور معنا در زندگی فرد عمل می‌کنند. خاطرات نوستالژیک منبع قوی معنا هستند.

شواهد تجربی نشان می‌دهد که نوستالژی به‌مثابه سرچشمه معناداری زندگی عمل می‌کند. سرچشمه آرزوی بازگشت (حتی موقت) به گذشتی ناشی از این احساس خوشایند از «آن زمان» و «آن مکان» است. خاطرات دوست‌داشتنی و معنادار (ازنظر خود فرد) مهم هستند. ما، هنگام نوستالژی، یک رویداد دوست‌داشتنی و معنادار را به یاد می‌آوریم نه تلخی و رنج را.

⛋ نوستالژی و فرهنگ

تفسیر هر رخدادی در بستر زمان، مکان و نیز «فرهنگ جامعه» مطلوب است. هر جامعه‌ای، گذشته، ارزش‌ها، اسطوره‌ها، رخدادها، و بایدها و نبایدهای خود را دارد. این عناصر فرهنگی در طول زمان آموزش داده می‌شود و در زندگی افراد و نسل‌ها استمرار پیدا می‌کند. اینکه با افراد آموزش داده شود چگونه به گذشته بنگرند، تابوها کدم‌اند و بایدها و نبایدها چیست‌اند، نقش مهمی در رویکرد ما به پدیده نوستالژیک و تفسیر آن دارد. هرچند ممکن است تفاوت‌های فرهنگی، موجب تفاوت نگرش جامعه به نوستالژی نشود یا تفاوتی معنادار نداشته باشد.   نتایج یک پژوهش نشان داد که کسانی که به‌طور مثبت در مورد گذشته فکر می‌کنند، وقتی با سناریوی آینده تیره و تاریک مواجه می‌شوند، احساس نوستالژی می‌کنند، اما زمانی که با سناریوی آینده‌ای روشن مواجه می‌شوند، احساس نوستالژی نمی‌کنند. بااین‌حال، چنین تأثیری در کسانی که به گذشته فکر منفی می‌کردند مشاهده نشد. تبیین‌های جامعه‌شناختی نوستالژی آن را به کاهش همبستگی اجتماعی و اخلاق نسبت می‌دهند.

انعطاف‌پذیری نوستالژی در طول زمان نشان می‌دهد که می‌تواند بین فرهنگ‌ها نیز قابل‌انعطاف باشد. همچنین تصور می‌شود که تفاوت فرهنگی، خودش عامل مهمی در رخدادهای نوستالژیک و تفسیر آن‌ها هستند؛ زیرا به‌عنوان یک احساس ثانویه در نظر گرفته می‌شود، که به این معنی است که تفسیر احساس نوستالژیک می‌تواند به ادراکات فرهنگی از نوستالژی وابسته باشد.

⛋ نوستالژی و ایدئولوژی

ایدئولوژی، مجموعه‌ای از باورها یا اصولی است که ذهن افراد را هدایت می‌کند و تصمیمات و اقدامات زندگی و فعالیت آن‌ها را شکل می‌دهد. گزاره‌های ایدئولوژی درباره گذشته و تاریخ و آنچه «زندگی باشکوه» می‌نامد، آن‌چنان نزد پیروان پررنگ می‌شود که نوستالژی نه یک امر «تجربه ذهنی یا واقعی مربوط به فرد» بلکه یک امر «قدسی» می‌شود که ارتباطی با زندگی شخصی گذشته فرد یا ذهنیت نوستالژیک فردی‌اش ندارد.

ایدئولوژی و نوستالژی به‌شدت درهم‌تنیده هستند و نحوه درک ما از گذشته و تصور آینده را شکل می‌دهند.ایدئولوژی اغلب بر نوستالژی تأثیر می‌گذارد، زیرا افراد ممکن است دوره‌های گذشته را ایده‌آل کنند که با باورهای فعلی‌شان همسو باشد. نوستالژی می‌تواند ایدئولوژی را تقویت کند، زیرا آن «دوره باشکوه» و خاطرات خوش و لذت‌بخش می‌تواند باورها و مقاومت فرد در برابر تغییر را تقویت کند و باور ایدئولوژیک را راسخ‌تر نماید؛ شبیه یک حلقه بازخورد،که در آن ایدئولوژی نحوه به یادآوردن گذشته را شکل می‌دهد و آن خاطرات، به‌نوبه خود موضع ایدئولوژیک را تقویت می‌کند.

ایدئولوژی به احساس نوستالژیک باورمندانش، رنگ و لعاب ایدئولوژیک می‌دهد (حس نوستالژیک ساختگی) و افراد را در بیان آزاد احساس خود آزاد نمی‌گذارد. دیکته کردن اینکه به چه چیز  باید احساس نوستالژیک داشته باشیم، از کارکردهای ایدئولوژی است. این‌چنین است که درمی‌یابیم که چقدر باورها و خاطرات ما درهم‌تنیده شده‌اند.

⛋ نوستالژی و خود تداومی

ما تداوم و ماندگاری خود را به‌عنوان احساس ارتباط بین خود گذشته و حال خود تعریف می‌کنیم. نظریه‌پردازان نوستالژی را با تداوم خود پیوند داده‌اند. برای مثال، دیویس در سال 1979 نوشت که نوستالژی «منابع روان‌شناختی ما را برای تداوم، راهبری می‌کند».

اشخاص، هنگام نوستالژی، رویدادهای مهم زندگی  یا آیین‌های فرهنگی  از گذشته شخصی خود به یاد می‌آورند. چنین موقعیت‌هایی شکاف بین گذشته و حال فرد را پر می‌کنند و خط داستانی را ایجاد می‌کنند که مسیر زمانی فرد را روشن می‌کند و می‌تواند اکنون و گذشته را در یک نمودار ذهنی به تصویر بکشد و مقایسه کند. درواقع، یافته‌های اولیه، بر اساس تحلیل روایات نوستالژیک، نیز چنین پیوندی را نشان می‌دهد.تمایل به دیدن عکس‌های خانوادگی برای پیوند زدن آن با «اکنون»یک نمونه آن است. در کل، نوستالژی به‌عنوان پله‌ای برای رسیدن به ماندگاری و «تداوم خود» عمل می‌کند.

⛋ کارکردهای نوستالژی: آیا نوستالژی فایده/فایده‌هایی دارد؟

انگیزه نوستالژیک در زمان‌های گسست سیاسی-اجتماعی به‌شدت احساس می‌شود. نوستالژی همیشه یک دستور کار دارد. در کمرنگ‌ترین شکل خود، به‌عنوان یک مکانیسم دفاعی در زمان ریتم‌های تند زندگی و تحولات تاریخی عمل می‌کند. ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را تقویت می‌کند، عزت‌نفس مثبت را افزایش می‌دﻫﺪ و ﻋﺎﻃﻔﻪ مثبت اﯾﺠﺎد می‌کند.نوستالژی در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ حس و روحیه‌ منفی‌گرا و حالت ﻋﺎﻃﻔﯽ ﮔﺴﺴﺘﻪ احساس ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ رخ ﻣﯽ‌دﻫﺪ. (Wildschut, T., Sedikides, C., Arndt, J., & Routledge, C.2006)

علیرغم تمرکز ذاتی نوستالژی بر رویدادهای گذشته، درواقع «سوخت» هم برای آینده فراهم می‌کند. نوستالژی باعث تحریک احساسات، رفتارها و اهدافی می‌شود که می‌تواند تأثیر مثبتی بر این بخش از زندگی شما بگذارد:

◎احساس. احساسات نوستالژیک می‌تواند منجر به مجموعه‌ای از حالات عاطفی مثبت شود، ازجمله افزایش خوش‌بینی و الهام‌بخشی، افزایش عزت‌نفس، و احساس هدفمندی و جوانی. نوستالژی همچنین می‌تواند در موقعیت‌های نامطمئن، استرس‌زا یا طاقت‌فرسا یک خروجی ترمیم‌کننده باشد.

 ◎رفتار. نوستالژی می‌تواند هم سرچشمه یک انگیزه مؤثر باشد، هم الهام‌بخش، و هم اینکه شما را وادار کند تا بر اساس آن الهام عمل کنید. به‌عنوان‌مثال، یک مطالعه نشان داد که خوش‌بینی ناشی از نوستالژی در مورد سلامت جسمانی منجر به افزایش فعالیت بدنی می‌شود. مطالعه دیگری، پس از اشاره به نوستالژی به‌عنوان یک مکانیسم مقابله‌ای اولیه در طول همه‌گیری کووید-19، نشان داد که این نوستالژی همچنین باعث تجدید حیات در سفرهای تفریحی پس از همه‌گیری می‌شود.

 ◎شناخت اجتماعی. نوستالژی می‌تواند شما را تشویق کند تا مسائل بین فردی را حل کنید، با دوستان قدیمی خود ارتباط برقرار کنید و روابط مهم زندگی خود را در اولویت قرار دهید. به‌طورکلی، نوستالژی در خدمت تقویت احساسات ارتباط اجتماعی است که برای تجربه انسانی حیاتی است.

 ◎خلاقیت. مطالعات نشان داده است که نوستالژی خلاقیت را تقویت می‌کند. افرادی که در یک مطالعه شرکت کردند، هنگام نوستالژی، نثر خلاقانه‌تری در نوشتار تولید کردند. گشودگی به تجربه تأثیر نوستالژی را بر سطوح خلاقیت آن‌ها تعیین کرد.

در سطوح سالم، واضح است که نوستالژی دارای مزایای سلامت روانی و جسمی است. اما آیا چیزی به نام نوستالژی بیش‌ازحد وجود دارد؟ (Bishop, Chelsea ,2024).)

نوستالژی حداقل سه کارکرد کلیدی دارد. نخست اینکه دارای لحن مثبت هستند، و نوستالژی روحیه مثبت را افزایش می‌دهد. دوم، با توجه به اینکه «افراد» به‌طورمعمول، خودشان نقش اصلی را در روایت‌های نوستالژیک دارند، نوستالژی باعث افزایش عزت‌نفس می‌شود. سوم، با توجه به اینکه روایات نوستالژیک معمولاً افراد دوست و خویشاوند نزدیک را به نمایش می‌گذارند، نوستالژی حس ارتباط اجتماعی را تقویت می‌کند.

محققان همچنین چهارمین کارکرد نوستالژی را در نظر گرفته‌اند: معنای وجودی. خاطرات نوستالژیک مربوط به تجربیات ارزشمند زندگی مشترک با دیگران است. گروهی از پژوهشگران، این فرضیه را مطرح کردند که نوستالژی با یادآوری تجارب ارزشمند زندگی، ادراک از معنای زندگی را تقویت می‌کند.

درمجموع، برخلاف ادعاهای مطرح‌شده در دهه‌ها و قرن‌های گذشته، بر پایه پژوهش‌های انجام‌شده، هیچ مدرکی مبنی بر مشکل‌ساز بودن نوستالژی به دست نیامده است. نوستالژی خلق‌وخوی منفی را افزایش نمی‌دهد، یا سد راه بهتر زیستن نمی‌شود. بلکه در عوض، نوستالژی با بهبود خلق‌وخوی مثبت، موجب افزایش ارتباط اجتماعی، افزایش اعتمادبه‌نفس مثبت، و کمک به ادراک از معنی در زندگی می‌شود. نوستالژی می‌تواند یک عملکرد محافظتی باشد برای کسانی که در معرض خطر سلامت روانی ضعیف هستند و یک عملکرد ترمیمی برای کسانی که قبلاً از آسیب‌شناسی روانی رنج می‌برند؛ و اینکه: نوستالژی می‌تواند با ساختن  روایت‌هایی که به گذشته مشترک افراد مربوط است، تداوم این ارزش‌ها را در حال و آینده امکان‌پذیر سازد.

در برابر دلتنگی و تنهایی. ارتباطات اجتماعی در سلامت روانی نقش اساسی دارند. طرد اجتماعی منجر به کاهش ادراک از معنای زندگی  و خودتنظیمی ضعیف در زندگی می‌شود.  طرد شدن سلامت روانی را تضعیف می‌کند ، و تنهایی یک عامل خطر برای افسردگی ، اختلال در غذا خوردن، و خودکشی است. ازاین‌رو، شواهد نشان می‌دهد که کیفیت زندگی اجتماعی افراد تأثیر قابل‌توجهی بر سلامت روان آن‌ها دارد. با توجه به اینکه تنهایی، فرد را به‌سوی خاطرات نوستالژیک فرامی‌خواند، ما بر این ‌باوریم  که نوستالژی برای خنثی کردن اثرات تنهایی و بازگرداندن حس ارتباط با دیگران است که برای عملکرد روان‌شناختی مطلوب، حیاتی است. زمانی که افراد طرد یا تنهایی را تجربه می‌کنند، ممکن است خاطرات نوستالژیک برای رفع نیاز «تعلق داشتن و وابستگی» باشد و فرد  اطمینان یابد که ازنظر اجتماعی، بی‌ریشه و بی‌کس‌وکار نیست،  شایسته است و افرادی در زندگی‌اش وجود دارند که برای او ارزش قائل هستند. به‌این‌ترتیب، نوستالژی ممکن است از افراد در برابر تهدیدی که تنهایی برای سلامت روانی ایجاد می‌کند محافظت کند.

یعنی اگرچه تنهایی منجر به کاهش درک حمایت اجتماعی می‌شود، اما باعث ایجاد نوستالژی نیز می‌شود. نوستالژی نیز به‌نوبه خود برای مقابله با تأثیر مخرب تنهایی عمل می‌کند. این یافته‌ها حاکی از آن است که وقتی افراد تنها هستند، خاطرات نوستالژیک را فراخوان می‌کنند و انجام این کار ضربه احساس تنهایی را کاهش می‌دهد.

⛋ نوستالژی و پیری موفق

با بالا رفتن سن، افراد با چالش‌هایی مواجه می‌شوند که می‌توانند سلامت روانی را تضعیف کنند. پیر شدن مستلزم مواجهه با تغییرات عمده زندگی است که می‌تواند احساس هویت فرد را تهدید کند. سن بالا با زوال شناختی و جسمی و همچنین کاهش ارتباطات و فعالیت‌های اجتماعی همراه است. بااین‌حال، سالمندان معمولاً ازنظر روانی سالم هستند. (Routledge, Clay, Wildschut, Tim, Sedikides, Constantine and Juhl, Jacob 2013). اینجاست که باید با شگفتی از تأثیر نوستالژی یاد کرد.

⛋ انزوا، قرنطینه

همه مردم دنیا به شکل باورنکردنی و بی‌سابقه‌ای بختک کرونا را به مدت حدود دو سال تجربه کردند. برجسته‌ترین حس در آن دوران، حس نگاه حسرت‌آمیز به گذشته‌ای بود که این‌همه محدودیت عجیب و زندان قرنطینه و دوری و ترس نبود. با همه‌گیری کرونا، نوستالژی یک سوژه نو پیداکرده است. در آغاز پاندومی کرونا،  حسرت زمانی برانگیخته شد که بازهم  بتوانید دوستان خود را ملاقات کنید و به کشورهای دیگر سفر کنید. درحالی‌که برخی بر اثرِ درمانی نوستالژی تأکید می‌کردند، برخی دیگر همه‌گیری را پایان این باور ساده‌لوحانه می‌دانستند که همه‌چیز در گذشته بهتر بود. این ایده که انزوای ناشی از همه‌گیری کرونا می‌تواند در چند دهه آینده، به موضوع نگاهی نوستالژیک تبدیل شود هم ممکن است! نوستالژی قرنطینه، نوستالژی تحمل آن‌همه محدودیت و زنده ماندن!

متن کامل

ادامه دارد…

⚙منابع:

Bhattacharya`, O., Lux, A., & Kemp, S. (2022). Some Cultural and Historical Aspects of Nostalgia: Nostalgic Experience Differs Among Cultures but Appraisal of the Past Does Not. https://doi.org/10.31234/osf.io/rq5tn

Bishop, Chelsea (2024). What to Know About Nostalgia. Reviewed by Zilpah Sheikh, MD. https://www.webmd.com/balance/what-to-know-about-nostalgia#1-3

Davis, Fred (1979) Yearning for Yesterday: A Sociology of Nostalgia. New York: The Free Press.

Kaplan, H. (1987). The psychopathology of nostalgia. Psychoanalytic Review, 74, 465–486

Massantini, Leonardo (2022) Philosophy of Nostalgia: Affectivity, Media and Politics.Thesis, Universitat Osnabruck. Osnabrück, 2022.  https://flore.unifi.it/handle/2158/1303281?mode=full

Routledge, Clay, Wildschut, Tim, Sedikides, Constantine and Juhl, Jacob (2013) Nostalgia as a resource for psychological health and well-being. Social and Personality Psychology Compass, 7 (11), 808-818. (doi:10.1111/spc3.12070).

Sedikides, Constantine and Wildschut, Tim (2022) Nostalgia across cultures. Journal of Pacific Rim Psychology, 16. (doi:10.1177/18344909221091649).

Vaccaro, A.G., Kaplan, J.T. & Damasio, A. (2020. Bittersweet: The Neuroscience of Ambivalent Affect. Perspectives on Psychological Science, 15(5), 1178. DOI: https://doi.org/10.1177/1745691620927708

Werman, D. S. (1977). Normal and pathological nostalgia. Journal of the American Association, 25, 387–398.

Wildschut, T., Sedikides, C., Arndt, J., & Routledge, C. (2006). Nostalgia: Content, triggers, functions. Journal of Personality and Social Psychology, 91(5), 975–993. https:// https://doi.org/10.1037/0022-3514.91.5.975

(فهرست کامل منابع در بخش پایانی نوشته درج خواهد شد )