|
|
|
تعريف |
«استاندارد» به معناي عام آن عبارت است از تعيين كميت، كيفيت، الگو، روش
يا واحد اندازه‌گيري براي اقتباس يك حداقل مشترك يا يك نمونه قابل تقليد،
توسط يك مرجع يا برمبناي يك توافق مشترك. تهيه اصول راهنما، مثلاً براي
ارائه متن يك كتاب يا مقاله يا براي طراحي ساختمان كتابخانه، به
استانداردكردن مربوط مي‌شود.
استانداردها عبارت‌اند از مشخصات فني، يا مطالب ديگري كه شامل يك سلسله
شرايط لازم‌الاجرا هستند. ممكن است استانداردها توسط شركتها، مؤسسات يا
گروهها، واحدهاي دولتي، سازمانهاي ملي استاندارد يا هيئت‌هاي استانداردگر
منطقه‌اي يا بين‌المللي تهيه شوند. استانداردها با آيين‌نامه‌ها، راهنماها يا
نوشته‌هايي كه جزئيات مورد نياز مواد، اجزا و مراحل كار را پيش‌بيني مي‌كنند،
تفاوت دارند.
استاندارد مبتني بر نتايج به‌هم‌پيوسته علوم، فناوري و تجربه، و هدف از آن
تأمين منافع مطلوب اجتماعي است و توسط هيئتي در سطح ملي، منطقه‌اي يا
بين‌المللي تصويب مي‌شود (8، ص344).
|
سابقه |
ماهيت نشر الكترونيكي و فعاليتهاي ملازم با آن به حدي دچار پيچيدگي و
تنوع‌اند كه دستيابي به استانداردهاي واحد را ناممكن ساخته‌اند. نگاهي به
منابع مدون در زمينه استاندارهاي نشر الكترونيكي حاكي از آن است كه
استاندارهاي نشر الكترونيكي، به شكلي كه تعريف و تعيين شده‌اند، غالباً در
محدوده سازمانها، گروهها و مؤسسات محصور مانده‌اند و توافق همگاني در مورد آنها
وجود ندارد. «مجي»(Stan
Magee) و «تريپ»(Leonard
Tripp) در كتابي كه درباره استاندارهاي نرم‌افزاري
طراحي وب تدوين كرده‌اند، به خوبي نشان مي‌دهند كه استاندارهاي نرم‌افزاري
اين حوزه به ندرت مورد توافق جمعي هستند و حتي سازمان جهاني استاندارد،
تعداد انگشت‌شماري از استاندارهاي مورد اشاره را تأييد كرده است(9).
«كنسرسيوم وب جهاني» كه ابداع‌كنندگان «فرامتن» اداره آن را به عهده
دارند، فعاليت گسترده و پيگيرانه‌اي را براي ايجاد حداقل هماهنگي در رعايت
استانداردهاي مورد توافق و ارتقاي آنها انجام داده و مي‌دهد. با اين همه و
با وجود مشاركت سازمانهاي متعدد توليدكننده نرم‌افزارهاي مربوط به طراحي،
نمايش صفحات وب و نشر الكترونيكي، در عمل، هر يك از اعضاي «كنسرسيوم» به
تناسب منافع و موقعيت موجود، فعاليت‌ها و اهداف مؤسسات و شركتهاي خود را در
اولويت نخست قرار مي‌دهند و راه خود را مي‌روند.
در سال 1994 شركت
«نت‌اسكيپ»(Netscape) اولين حصارها و موانع را براي متفاوت‌ساختن
مرورگرها(browser) به‌وجودآورد، تا كاربران را به سوي خود جذب كند. اين شركت
عموميت‌ها را كنار گذاشت و مجموعه توسعه‌يافته‌اي براي «اچ‌تي‌ام‌ال»
به‌وجودآورد تا فقط استفاده‌كنندگان «نت‌اسكيپ» بتوانند آنها را به‌كارگيرند.
مثلاً كاربران «نت‌اسكيپ» مي‌توانند صفحاتي را كه اندازه و رنگ متفاوتي در
متن، تصوير (در فرمت «جِي‌پگ») و رنگ پيش‌زمينه دارند، ببينند. در آخرين
نگارش اين نرم‌افزار، قابليت تماشاي چند صفحه در يك پنجره كه قاب ناميده
مي‌شود، ايجاد شده تابقيه كساني كه از «نت‌اسكيپ» استفاده نمي‌كنند يا نتايج
عجيب و خنده‌داري را مشاهده كنند يا هيچ چيز. «مايكروسافت» نيز براي جذب
كاربران، يك سري توسعه‌هاي غيراستاندارد به «اچ‌تي‌ام‌ال» افزود كه فقط در
نرم‌افزار خودش، يعني
«اينترنت اكسپلورر»(IE:
Internet Explorer) اجرا مي‌شد (10، ص21).
آيا «كنسرسيوم وب جهاني» توانسته يا مي‌تواند اعضاي خود را به پايبندي به
استانداردهاي مورد توافق و رعايت دستورالعملهاي تدوين‌شده ملزم سازد؟ پاسخ
اين سؤال را بايد با نظري به وضعيت موجود در نشر الكترونيكي منابع در
اينترنت مورد ارزيابي قرار داد. قاعدتاً پاسخي كه دريافت خواهيم كرد، وجود
آشوب، سردرگمي و روزمرگي در اين حوزه است. مشكل وضع كنوني شايد سه دليل
داشته باشد:
شركتهاي نرم‌افزاري توانايي (علمي و عملي) انطباق خود با استانداردها را
ندارند.
استانداردها و دستورالعملهاي مورد توافق، (به‌دليل عدم درك ضرورت كاربرد
استانداردها) تأثيري در رضايت كاربران ندارند.
رعايت استانداردها و دستورالعمهاي «كنسرسيوم وب جهاني» موجب وارد شدن ضرر و
زيان به شركتهاي توليدكننده نرم‌افزار تحت وب مي‌شود.
شركتهاي «ادوبي»(Adobe) و
«ماكرومديا»(Macromedia) باوجود توسعه امكانات نرم‌افزاري تحت وب خود
و توسعه بازارهاي عرضه، هنوز هيچگونه هماهنگي با استانداردهاي «كنسرسيوم وب
جهاني» ندارند و
«سازمان جهاني استاندارد»(ISO) نيز، به‌لحاظ مشكلاتي كه براي
كاربران پديد مي‌آيد، يا به‌دليل نقص امكانات، درباره استفاده از
نرم‌افزارهاي اين شركتها در طراحي وب و نشر الكترونيكي هشدار داده است.
اما واقعيت چيست؟ واقعيت اين است كه نرم‌افزارهاي طراحي سايت وب و نشر
الكترونيكي و استانداردها، هر كدام راه خود را مي‌روند! اگرچه ممكن است به
مرور زمان نوعي هماهنگي- هرچند نه‌بطوركامل- بين آنها ايجاد شود. بدون شك
طراحان بسياري در سراسر جهان با استفاده از نرم‌افزار معروف «فلش» از شركت
«ماكرومديا» اقدام به طراحي سايت، اشياي گرافيكي، و رابط‌هاي كاربر مي‌كنند.
تعداد بيشماري هم با تكيه بر توانمندي‌هاي نرم‌افزار «اكروبات»(Acrobat) از شركت
«ادوبي» به نشر الكترونيكي مدارك خود مي‌پردازند، هرچند استفاده از آنها از
نظر برخي از سازمانهاي جهاني تدوين استاندارد، توصيه نشده باشد. سيستم
«سي‌اِس‌اِس»(CSS:
Cascade Style Sheets) يا شيوه‌نامه‌هاي آبشاري از ديگر مواردي بود كه «كنسرسيوم وب
جهاني» توافق كرد كه شركتهاي عضو اين «كنسرسيوم» در نرم‌افزارهاي خود،
استاندارهاي موردنظر را تعبيه كنند، اما عملاً شركتهاي «مايكروسافت» و
«نت‌اسكيپ» از اجراي كامل توصيه‌ها عاجز ماندند و تنها يك شركت نروژي توانست
در نرم‌افزار مرورگر
«اُپرا»(Opera) آن را بطور كامل اجرا كند. اختلاف در نمايش كدهاي
«دي‌اچ‌تي‌ام‌ال» در مرورگرهاي «نت‌اسكيپ» و «اينترنت‌اكسپلورر» هم وجهي ديگر
از اين ناهماهنگي است. مثلاً شما صفحه‌هاي سايت‌هاي فارسي را در مرورگر
«اپرا» ممكن است بصورت چپ به راست ببينيد و ساختار صفحه به هم ريخته
باشد!
كيفيت استفاده از اسكريپت‌ها در طراحي صفحه و وضعيت پشتيباني مرورگرهاي
موجود از سيستم‌هاي برنامه‌نويسي (مانند
«جاوااسكريپت»(JavaScript) ، «اپلت»هاي «جاوا»،
«ويژوال بيسيك اسكريپت») نيز از معضلاتي است كه در عرصه توليد نرم‌افزار و
طراحي سايت وب، عرصه را بر همگان تنگ كرده.
توسعه‌هاي غيراستاندارد نرم‌افزارهاي وب و امكانات جانبي آنها، كماكان ادامه
دارد و به نظر مي‌رسد بايد به جاي تفكر آرماني «استانداردشدن همه امكانات
موجود در محيط وب»، بايد بر رعايت حداقل استانداردها و تدوين دستورالعملهاي
اجرايي پافشاري كرد.
|
استانداردها |
بنابر تعريف استاندارد در آغاز اين فصل، بيشتر استانداردهاي طراحي وب و نشر
الكترونيكي، استانداردهاي وضع‌شده و توسعه‌يافته توسط شركتها و مؤسسات
هستند. اين «استانداردهاي شركتي» در مواردي از حمايت مراكز و مؤسسات تخصصي
ديگر برخوردارند. بدين لحاظ ذكر كليه استانداردهاي اين شركتها نه ممكن و نه
ضروري است.
براي كمك به صنعت نشر الكترونيكي، مدل‌هاي ساده‌اي در دسترس نيست. اين
مدلها براساس موقعيت هر كشور از نظر زيرساخت‌ها، نيروي انساني، ميزان توليد
اطلاعات، نيازهاي متخصصان و بخشهاي ذينفع، جايگاه پژوهش، و حجم انتشار
اطلاعات، متفاوت‌اند.
همانگونه كه رقابت بين ايالات متحده، اروپا و ژاپن بر سر بازارهاي اطلاعات
و يافتن راه‌حلهاي فني نوين توزيع اطلاعات جريان دارد، رقابت در جستجوي
استانداردها و تدوين و ثبت آنها نيز به همان اندازه است.
ديدگاههاي متفاوتي درباره نقش استانداردها در گستره ملي و بين‌المللي وجود
دارد. ديدگاهي نقش استانداردهاي رسمي را به دليل محدوديت، روزآمدنبودن و
حتي غيرضروري‌بودن آنها، ناچيز و كم‌اهميت مي‌داند. ديدگاهي ديگر، موفقيت در
استفاده از فناوري جديد را منوط به پذيرش همه‌جانبه استانداردهاي مشترك در
سطح ملي و بين‌المللي مي‌داند.
ملاحظات مربوط به مبادله، اساس هر مجموعه استاندارد مديريت مدرك است. در
اين حوزه دو استاندارد به رقابت مي‌پردازند:
- استاندارد معماري مدرك باز (اودا) ،(ODA:
Open Document Architecture)
- استاندارد زبان نشانگذاري تعميم يافته
(اس‌جي‌ام‌ال) .(SGML:
Standard Generalized Markup Language)
از هر دو استاندارد، پشتيباني قوي به‌عمل‌مي‌آيد، اما «اس‌جي‌ام‌ال» به‌صورت
مقتدرانه‌تري در عرصه شبكه‌ها ظاهر شده است. «اس‌جي‌ام‌ال» استاندارد مديريت
اطلاعات است كه «سازمان جهاني استاندارد» در سال 1986 آن را به‌عنوان
وسيله‌اي براي تأمين سندهاي مستقل فرمت [ و
قالب‌بندي] ، شاخص‌گذاري و اطلاعات پيوندي
«ايزو8879» عرضه كرد. «اس‌جي‌ام‌ال» مكانيسم دستوري براي كاربران فراهم نمود
تا ساختار اسناد خود را تعريف كنند و برچسبهايي را براي نشان‌دادن ساختار داخل
هر سند، مورد استفاده قرار دهند (6، ص 518). در نشر چندرسانه‌اي‌ها
«اس‌جي‌ام‌ال» نقش اساسي دارد و ساير انواع اطلاعات را هم مي‌توان به اين
استاندارد ضميمه كرد.
استاندارد «اودا» سيستمي را براي نشانگذاري برخي كلاسهاي مدرك و نحوه
انتقال آنها در سيستم‌هاي رايانه‌اي- بدون آنكه ساختار اطلاعات از بين برود-
را تشريح مي‌كند.
دو عنصر تركيب و طرح كلي(Layout) ، و نيز محتواي نشانگذاري به‌وسيله «اودا» پشتيباني
مي‌شوند (11). امكان ذخيره اطلاعات، ذخيره تركيب يك مدرك و نيز ذخيره
محتواي آن بطور جداگانه در اين استاندارد وجود دارد. تركيب مدرك ممكن است
شامل صفحه‌ها، محل قرارگرفتن تصاوير، عناوين، اشكال، و ... باشد. «اودا»
تعدادي معماري متن استاندارد ارائه‌كرده كه يكي از آنها «استاندارد فوق‌فايل
گرافيكي رايانه‌اي - نگارش2»(Computer
Graphic Metafile Version 2) است (12، ص95).
«اودا» آينده مبهمي دارد و براي گنجاندن رسانه‌هاي استاندارد ديگر در چارچوب
خود، تلاش چنداني به‌عمل‌نمي‌آورد. روشن است كه در مقام مقايسه، «اودا» از
نظر قابليت، فراتر از «اس‌جي‌ام‌ال» نيست(11).
رقابت فناوري «اس‌جي‌ام‌ال» و
«پي‌دي‌اف»
در نشر الكترونيكي چندان منطقي و
قابل قبول به نظر نمي‌رسد، زيرا اين دو فناوري هر كدام ويژگيهايي دارند كه
غيرقابل‌مقايسه‌اند. ناشران وقتي اولين قدم را در نشر الكترونيكي
برمي‌دارند،اغلب با قراردادن فهرست مطالب به صورت دستي و متن و نمونه‌هاي
ديگر در محيط «اچ‌تي‌ام‌ال» و انتشار آن برروي پايگاه، كار را شروع مي‌كنند و
همزمان، فايلهاي «پُست‌اسكريپت»(PostScript) را براي چاپ، تهيه و آماده مي‌كنند.
«اچ‌تي‌ام‌ال» فرزند «اس‌جي‌ام‌ال»، و «پي‌دي‌اف» فرزند «پست اسكريپت» است.
با افزايش درخواست كاربران براي دسترسي بيشتر به مطالب در محيط
الكترونيكي، قالب «پي‌دي‌اف» پيشنهاد شد و مورد استفاده قرار گرفت. اين قالب
مخصوصاً براي چاپ بسيار مناسب است و به همين لحاظ فايلهاي «پست‌اسكريپت»
به سوي تبديل به «پي‌دي‌اف» مي‌روند.
با توسعه محيط الكترونيكي، نياز به سازماندهي و مديريت اطلاعات بيشتر
مي‌شود. ايجاد قابليت انعطاف، توانايي ساختاربخشيدن، توانايي دريافت و
سازماندهي اطلاعات در زمينه نشر الكترونيكي نيازمند راه‌حل است. اين‌جا است
كه وجود «اس‌جي‌ام‌ال» به‌عنوان راه‌حل، ضرورت حياتي مي‌يابد. حتي اگر
كاربران فقط طالب قالب «پي‌دي‌اف» اطلاعات باشند،استفاده از «اس‌جي‌ام‌ال»،
«جي‌تي‌ام‌ال» و «ايكس‌ام‌ال»
(زبان نشانگذاري قابل تعميمExtensible Markup Language)براي ساختاربخشيدن به مديريت اطلاعات، ضروري
است. بنابراين مي‌توان از راه‌حلهاي ساختاردهي «اس‌جي‌ام‌ال»، «جي‌تي‌ام‌ال»
و «ايكس‌ام‌ال» براي حفاظت از آرشيوهاي الكترونيكي، و از «پي‌دي‌اف» براي
اطلاعات، به‌عنوان راه حل استفاده كرد. تفاوت اساسي خانواده «اس‌جي‌ام‌ال»
با «پي‌دي‌اف» هم در همين است. «اس‌جي‌ام‌ال» «بستر اطلاعات» و «پي‌دي‌اف»،
«اطلاعات» است. اولي براي توصيف چگونگي پديدارشدن اطلاعات (دسترسي)، و
دومي شرح اطلاعات صفحه است. ذكر اين نكته ضروري است كه «اس‌جي‌ام‌ال»
يك مجموعه كد زباني - نظير «اچ‌تي‌ام‌ال» - نيست، بلكه يك زبان است.
يك تفاوت اساسي ديگر «پي‌دي‌اف» و «اس‌جي‌ام‌ال» در اين است كه
«اس‌جي‌ام‌ال» به تمام معنا مستقل است و استانداردي بين‌المللي است، ولي
«پي‌دي‌اف» استانداردي غيررسمي است كه به دليل كاربرد گسترده و بي‌رقيب،
مقبوليت يافته و هنوز توسط سازمانهايي مانند «ايزو» و «كنسرسيوم وب جهاني»
به‌عنوان استاندارد رسمي پذيرفته نشده است.
براي خواندن «اس‌جي‌ام‌ال» نياز به نرم‌افزارهاي رابط نيست، اما فايلهاي
«پي‌دي‌اف» را نمي‌توان بدون نرم‌افزار اختصاصي آن يعني
"اكروبات ريدر"(Acrobat
Reader)
مورد استفاده قرار داد.
برخي از ناشران محيط الكترونيكي براي فرار از پيچيدگيهاي «اس‌جي‌ام‌ال» به
سوي ذخيره اطلاعات در محيط «جي‌تي‌ام‌ال» گرايش پيدا مي‌كنند و همه چيز را
در اين محيط ذخيره مي‌سازند. اين كار يك رويكرد ساده‌انگارانه و خطرناك
است. «اچ‌تي‌ام‌ال» يك ابزار «اس‌جي‌ام‌ال» است و براي اينكه به مرورگرها
دستور چگونگي نمايش قالب سند را بدهد، طراحي شده - و البته بسيار هم
موفقيت‌آميز بوده و به نياز ناشران در چند سال اخير پاسخ داده است. مجموعه
كدهاي «جي‌تي‌ام‌ال» به سادگي قابل يادگيري‌اند و ابزار توليد آن هم فراوان
است. اما اينكه ناشران به شكلي ساده‌انگارانه، همه چيز را در «اچ‌تي‌ام‌ال»
خلاصه كنند و به جايي برسند كه كدهاي موردنياز براي توصيف جزئيات بيشتري
از اسناد خود را نداشته باشند، موضوعي قابل تأمل است. مثلاً در «اچ‌تي‌ام‌ال»
كدي براي چكيده وجود ندارد. ناشران نوعاً دستور <BLOCKQUOTE> را براي ارائه
چكيده در سند «اچ‌تي‌ام‌ال» مورد استفاده قرار مي‌دهند؛ چون مرورگرها قالب آن
را نوعاً با توجه به قسمت نشانگذاري‌نشده تفسير مي‌كنند، درحالي‌كه اين كار
چندان موفقيت‌آميز نيست. «اچ‌تي‌ام‌ال» مجموعه كدهايي براي تعيين خروجي
است، نه قالب آرشيوي.
شناخت محدوديتهاي «اچ‌تي‌ام‌ال» و پيچيدگي «اس‌جي‌ام‌ال»، طراحان وب را
متوجه گسترش استاندارد ديگري كرد كه «ايكس‌ام‌ال» ناميده شد.
«ايكس‌ام‌ال» نسل جديد يك زبان فرانشانگذار است كه قالبي را براي توصيف
داده‌هاي «ساخت‌يافته» فراهم مي‌كند. «ايكس‌ام‌ال» به‌عنوان يك امكان نوين
براي مشاهده داده‌هاي مبتني بر وب، يك طبقه از اشياي داده‌اي تعريف
مي‌كند كه بدانها سند «ايكس‌ام‌ال» گفته مي‌شود و سپس به شكلي، تعامل
برنامه‌هاي رايانه‌اي را براي پردازش آن سندها تشريح مي‌كند. سند
«ايكس‌ام‌ال» براي پردازش آسان و سريعتر اطلاعات توسط رايانه طراحي شده
است. «ايكس‌ام‌ال» در تبيين محتوا تأثير قابل‌توجه دارد و نتيجه جستجو را در
سكو هاي(Platform) مختلف، معنادارتر مي‌كند.
بااين‌كه ممكن است در مدل ذخيره و ساختار منطقي، محدوديتهايي بر سند
«ايكس‌ام‌ال» تحميل گردد، «ايكس‌ام‌ال» مكانيسمهايي براي تعريف و بازبيني
ساختار سند فراهم مي‌كند. براي اين منظور دو استاندارد وجود دارند: يكي
«دي‌تي‌دي» و ديگر «شكلواره»
(Schema)«ايكس‌ام‌ال» است كه توسط «كنسرسيوم وب
جهاني» مطرح شده. «دي‌تي‌دي»(DTD:
Document Type Definition) ساختار سند را با فهرستي از عناصر مجاز تعريف
مي‌كند. «شكلواره» «ايكس‌ام‌ال» نيز مجموعه‌اي از قيود براي توصيف ساختار
دامنه اطلاعات فراهم مي‌كند. «ايكس‌ام‌ال» مي‌تواند از هر دو گزينه براي
معتبرسازي سند «ايكس‌ام‌ال» استفاده كند (1، صص208-207).
برخلاف «اچ‌تي‌ام‌ال»، «ايكس‌ام‌ال» امكان ايجاد كدهاي جديد را مي‌دهد و برخلاف «اس‌جي‌ام‌ال»، الزامي به استفاده از «دي‌تي‌دي» نيست- اگرچه «دي‌تي‌دي» يك وسيله نيرومند براي افزودن تقيدهاي ارزشمند به‌منظور مبادله داده‌ها برمبناي ساختار داده‌هاي سازگار است (13، ص 78). «ايكس‌ام‌ال» قالب‌بندي سند را به شكل مطلوب ممكن مي‌سازد. در نگاه اول، «ايكس‌ام‌ال» پاسخ مناسبي به زبان آسان‌گير اما محدود «اچ‌تي‌ام‌ال» است. در نگاه اول، «ايكس‌ام‌ال» بسيار شبيه «اچ‌تي‌ام‌ال» است، با همان برچسبها ، ويژگيها ، و مقادير . اما «ايكس‌ام‌ال» تنها يك زبان طراحي صفحات وب نيست، بلكه بسيار فراتر از آن، زباني براي خلق زبانهاي ديگر است و مي‌توان از آن براي ايجاد زبان نشانگذاري سفارشي و خاص خود، و سپس براي قالب‌بندي و فرمت‌كردن اسناد خود استفاده كرد. اين زبان نشانگذاري سفارشي كه اصطلاحاً يك برنامه كاربردي «ايكس‌ام‌ال» ناميده مي‌شود، شامل برچسبهايي است كه داده‌هاي داخلشان را توضيح مي‌دهند. اما براي كسب هر امتيازي بايد بهايي پرداخت. «ايكس‌ام‌ال» تقريباً به اندازه «اچ‌تي‌ام‌ال» آسان نيست و به منظور سهولت كار مفسرهاي «ايكس‌ام‌ال»- نرم‌افزاري كه داده‌هاي «ايكس‌ام‌ال» را، چه به‌صورت مستقل و چه در درون يك مرورگر، مي‌خواند و ترجمه مي‌كند- نيازمند توجه كامل به حروف بزرگ و كوچك، علامت كوتيشن (" ")، بستن برچسبها، و جزئيات ديگري مي‌باشد كـه كاربران «اچ‌تي‌ام‌ال» به‌سادگي از آن غفلت مي‌كنند. هرچند خصوصيات‌سختگيرانه و وسواسي «ايكس‌ام‌ال» ممكن است مانعي بر سر راه عموميت‌يافتن آن به‌منظور طراحي صفحات وب شخصي شمرده شود، اما قدرت منحصربه‌فرد آن، امكان مديريت اطلاعات را در يك مقياس بسيار وسيع، براي طراحان صفحات وب ايجاد مي‌كند (2، ص 21-30).
|
<html>
<meta name="Microsoft
Theme"content="00010001111"> |
نمونه يك سند «اچ‌تي‌ام‌ال»
|
<?xml> version="1.0" encoding="iso-8859-1"?> |
نمونه يك سند «ايكس‌ام‌ال»
تصوير 1-2: مقايسه دو سند «اچ‌تي‌ام‌ال» و «ايكس‌ام‌ال» و شباهتها و
تفاوتهاي آنها
با پيدايش «ايكس‌ام‌ال» انقلابي ديگر در كددهي و ساختاربخشي اطلاعات براي
وب ايجاد شد و دو فناوري وابسته به آن، يعني «ايكس‌ال‌ال»(Extensible
Linking Language) و «ايكس‌اس‌ال»(Extensible
Style Language) ،
تحولي در فراپيوندها(hyperlinks) و نمايش مدارك در وب پديد آوردند. اما نكته كليدي كه
هميشه بايد آن را به ياد داشت اين است كه «اس‌جي‌ام‌ال» اساس همه اينها
است. ناشراني كه «اس‌جي‌ام‌ال» خوبي دارند، به هنگام ضرورت قادرند
به‌آساني آن را به «ايكس‌ام‌ال» تبديل كنند (3، صص 15-1). در حال حاضر تنها
نگارشهاي 5 به بعد «اينترنت‌اكسپلورر» مي‌توانند فايلهاي «ايكس‌ام‌ال» را
مستقيماً بخوانند. «ايكس‌ام‌ال» موجب بهبود عملكرد موتورهاي جستجو مي‌شود. شواهد
حاكي از آن است كه قلمرو آينده وب جهاني در تصرف «ايكس‌ام‌ال» خواهد بود.
يكي از ضعفهاي زبانهاي برنامه‌نويسي در محيط وب، نداشتن قابليت و امكان
كنترل بر همه زواياي صفحه است؛ در «اچ‌تي‌ام‌ال» اين ضعف مشهودتر است.
ازآنجاكه سازندگان [مرورگرها]
سعي در رضايت كاربران دارند، پس براي كنترل دقيق مشخصات صفحه،
استانداردكردن برچسبهاي غيراستاندارد «اچ‌تي‌ام‌ال» [تركيب]
صفحه به‌وسيله جداول، «كنسرسيوم وب جهاني» كوششهاي بسياري براي ايجاد
«اچ‌تي‌ام‌ال» جهاني كرد تا بدين‌وسيله، طراحان بهتر بتوانند
[تركيب] صفحه را كنترل
كنند. بدين‌منظور برگه‌هاي «سي‌اِس‌اِس» (شيوه‌نامه آبشاري) به‌وجودآمد (2،
ص3).
«سي‌اِس‌اِس» چيست؟
فايل متني «سي‌اِس‌اِس» شامل كدهاي مربوط به مشخصات صفحه‌بندي، فونت متن
داخل صفحه، رنگ پس‌زمينه و پيش‌زمينه، فاصله‌ها، نمايش تصاوير و نمايش
عناوين صفحه است كه بصورت جداگانه ايجاد و با درج دستوري خاص در فايل
«اچ‌تي‌ام‌ال» يا «ايكس‌ام‌ال» فراخواني مي‌شود و مشخصات مورد نظر را در نمايش
صفحه اعمال مي‌كند. البته در سندهاي «ايكس‌ام‌ال» علاوه بر «سي‌اِس‌اِس»
امكان استفاده از «ايكس‌اس‌ال‌تي»(Extensible
Style-Sheet Language Transformation) به جاي «سي‌اِس‌اِس» وجود دارد. با روش
«سي‌اِس‌اِس»، كليه اطلاعات مربوط به قالب‌بندي متن، بطور متمركز در يك
فايل قرار مي‌گيرد و با ايجاد تغيير در اين فايل، مي‌توان اثر آن را در كليه
صفحه‌ها مشاهده كرد. براي يك پايگاه وب مي‌توان متناسب با نياز، چندين
فايل «سي‌اِس‌اِس» توليد كرد كه هركدام ويژگيهاي خاص خود را داشته باشند.
معايب شيوه‌نامه آبشاري
عيب بزرگ «سي‌اِس‌اِس» عدم پشتيباني كامل آن به‌وسيله همه مرورگرهاي وب
است. طبق پروژه استانداردسازي «كنسرسيوم وب جهاني»، تنها مرورگري كه در
حال حاضر تمامي دستورهاي «سي‌اِس‌اِس» را شناسايي مي‌كند،مرورگر «اپرا»
است.
اگرچه «سي‌اِس‌اِس1» و «سي‌اِس‌اِس2» هم‌اكنون توسط «كنسرسيوم وب جهاني»
توصيه مي‌شوند،اما اين مجمع در حال تهيه «سي‌اِس‌اِس3» مي‌باشد و در نتيجه
تغييرات بيشماري در نسخه جديد به وجود خواهد آورد. يكي ديگر از مسائل
«سي‌اِس‌اِس»، آموختن آن مي‌باشد، زيرا فرمانهاي آن شبيه «اچ‌تي‌ام‌ال»
نيست (10، ص 360).
|
فناوري «ايكس‌اچ‌تي‌ام‌ال» |
فناوري «ايكس‌اچ‌تي‌ام‌ال» برمبناي كاربرد «ايكس‌ام‌ال» ابداع شده و
به‌عنوان يك زبان براي محتوا، هم با «ايكس‌ام‌ال» و - اگر برخي
دستورالعملهاي ساده همراه آن باشد - هم با «اچ‌تي‌ام‌ال4» مطابقت دارد.
درواقع، ابداع‌كنندگان «ايكس‌اچ‌تي‌ام‌ال» به‌دنبال پيوند اين دو فناوري با
يكديگر بوده‌اند و از وجوه اشتراك و تواناييهاي اين دو فناوري براي توسعه و
ترويج آن استفاده كرده‌اند. اما به‌نظرمي‌رسد كه يادگيري «ايكس‌ام‌ال» بطور
مستقل و فارغ از پيچيدگيهاي فراوان «ايكس‌اچ‌تي‌ام‌ال»، مناسبتر باشد؛هرچند
كه فناوري «ايكس‌اچ‌تي‌ام‌ال» هنوز نتوانسته همانند «ايكس‌ام‌ال» بدرخشد.
مزاياي «ايكس‌اچ‌تي‌ام‌ال»
سندهاي «ايكس‌اچ‌تي‌ام‌ال» منطبق بر «ايكس‌ام‌ال» هستند و با ابزار استانداردي
كه «ايكس‌ام‌ال» با آنها خوانده، ديده و ويرايش مي‌شود، سازگاري دارند.
نگارش اين نوع سند براي اجرا، نسبت به «اچ‌تي‌ام‌ال4» برتري دارد.
از سند «ايكس‌اچ‌تي‌ام‌ال» مي‌توان به‌عنوان برنامه كمكي كاربردي (همانند
اسكريپت‌ها) در مدل سند «اچ‌تي‌ام‌ال» يا «ايكس‌ام‌ال» استفاده كرد.
ابداع‌كنندگان اين فناوري، ظهور «ايكس‌اچ‌تي‌ام‌ال» را گام بعدي براي ايجاد
تحول در اينترنت مي‌دانند (4، ص3).
در مبحث مقايسه «اس‌جي‌ام‌ال» و «پي‌دي‌اف» توضيحات زيادي درباره قالب
«پي‌دي‌اف» ارائه شد. به‌لحاظ اهميت و كاربرد گسترده اين قالب انتقال
اطلاعات، مستقلاً ويژگيها و محاسن و معايب آن را ذكر خواهيم كرد.
ويژگيهاي «پي‌دي‌اف»
قالب «پي‌دي‌اف» به‌مثابه يك استاندارد براي چاپ مي‌باشد و اصل قدرت
آن نيز در همين نكته نهفته است. مبادله و مشاهده اطلاعات قالب «پي‌دي‌اف»
بدون توجه به سكوي كار، امكانپذير است. فرق «پي‌دي‌اف» و «پست‌اسكريپت» در
اين است كه اولي يك قالب مبتني بر توصيف صفحه، و دومي يك زبان
برنامه‌نويسي قدرتمند و پويا است و قابليت كاربرد در محيط‌هاي مختلف را دارد.
«پي‌دي‌اف» همانگونه كه توصيف‌كننده صفحه است، مستقل از صفحه نيز هست و هر
صفحه آن حاوي همه اطلاعاتي است كه بايد در صفحه نمايش داده شود.
درحالي‌كه «پست‌اسكريپت»، بايد از ابتدا تا انتها خوانده شود، چون ممكن است
اطلاعات مثلاً مربوط به فونت در صفحه انتهايي فايل قرار گرفته باشد.
قالب «پي‌دي‌اف» توسط مفسر «پست‌اسكريپت» كه «ديستيلر»(distiller) خوانده مي‌شود، ايجاد
مي‌گردد. «پي‌دي‌اف» را مي‌توان از محيط واژه‌پردازها با استفاده از «رايتر»(writer)
«پي‌دي‌اف» نيز توليد كرد. بايد توجه داشت كه «رايتر» «پي‌دي‌اف» تواناييهاي
«ديستيلر» را ندارد و براي همه زبانها قابل استفاده نيست. اگر فونتي كه بايد
در نمايش فايل «پي‌دي‌اف» مورد استفاده قرار گيرد در رايانه دريافت‌كننده
موجود نباشد، فونت موردنظر با استفاده از امكان <Multiple Master Font> كه در
اكروبات وجود دارد، شبيه‌سازي مي‌شود؛ هر چند كه بروز اشكال هم نامحتمل نيست
(3، صص15-1).
با استفاده از قالب «پي‌دي‌اف» همه جنبه‌هاي ديگر صفحه مانند خط، تركيب و
طرح صفحه، فضاهاي سفيد، گرافيك، رنگ، و همه امكانات كار با آن را مي‌توان
با وضوح كم (300 نقطه در اينچ) يا وضوح بالا (1200 نقطه در اينچ) توليد كرد.
در اين قالب امكان ويرايش، افزودن، كم‌كردن، ايجاد پيوند، افزودن رنگ،
يادداشت، بزرگ‌نمايي، جستجو، ايجاد سرانگشتي(thumbnail) ، و جابه‌جايي صفحه‌ها وجود دارد،
اما امكان تغيير فونت - هم چنين ويرايش متن - براي همه زبانها وجود ندارد.
پيوندها نيز بايد به صورت دستي ايجاد شوند. جستجو نه در يك صفحه يا بخش،
بلكه در كل متن انجام مي‌گيرد .(پيوست
3)
آخرين نسخه «اكروبات» در سال 2002 امكان توليد خروجي «پي‌دي‌اف» از محيط
مجموعه نرم‌افزار «آفيس»(MS
Office) را فراهم مي‌كند؛ بطوري كه كليه پيوندها در محيط
اكروبات هم فعال و قابل دسترسي هستند.
(تهيه فايل
PDF)
|
نكته |
|
مزاياي «پي‌دي‌اف» |
نرم‌افزار «آكروبات‌ريدر» روي بيش از 200ميليون رايانه در جهان نصب شده و
روزانه بطور متوسط 000 , 70 بار نيز توسط كاربران از سايت
«ادوبي» بارگذاري
و دريافت مي‌شود. فايلهاي «پي‌دي‌اف»:
- قابليت انتقال بين رايانه‌ها- با سخت‌افزار و نرم‌افزار مختلف- را دارند؛
- مي‌توانند حاوي متن، تصوير و گرافيك باشند؛
- با همه چاپگرها سازگارند؛
- امكان چاپ با وضوح بالا را دارند؛
- همه مختصات فايلي شامل فونتها، گرافيك، نمايه و سرانگشتي‌ها، در فايل
مجتمع‌اند؛
|
معايب «پي‌دي‌اف» |
فايلهاي «پي‌دي‌اف» باوجود مزاياي مهي كه دارند، بي‌نقص نيستند. برخي از
معايب اين فايلها مختص آنها نيست، بلكه از معايب محيط نشر الكترونيكي است.
شايد پيشرفت فناوري نرم‌افزار بتواند در آينده، برخي از مشكلات «پي‌دي‌اف» را
مرتفع سازد. ازجمله معايب فايلهاي «پي‌دي‌اف» اينها هستند:
- به‌دليل «چاپ‌مدار»(Print-Oriented) بودن فايلهاي «پي‌دي‌اف»، خواندن آنها از روي صفحه
نمايش مناسب و مطلوب نيست (بزرگ‌كردن قلم نيز متن را از كادر خارج، و
پيمايش آن را مشكل مي‌كند)؛
- تاكنون از شمول استانداردهاي اعلام‌شده سازمانهاي معتبر جهاني نظير
«كنسرسيوم وب جهاني»
و «ايزو»
خارج مانده؛
- امكان تبديل آن به قالبهاي ديگر متن - جز محيط نرم‌افزارهاي شركت
«ادوبي» - وجود ندارد؛
- نيازمند نصب نرم‌افزار مستقل از مرورگرهاي موجود است؛
- موتورهاي كاوش قادر به شناسايي و نمايه‌كردن متن آن نيستند و تنها با
استفاده از درج «فراداده» مي‌توان اطلاعات صفحه را به موتورهاي كاوش
معرفي كرد.
|
استانداردهاي زباني |
مفهوم استانداردهاي زباني، چهارچوب و قالبي است كه بتوان با كمك آن،
متون درج‌شده در محيط الكترونيكي را، بدون بروز اشكال و همانگونه كه
بوده، مشاهده كرد. هيچيك از استانداردهاي زباني موجود، فراگير و بدون‌نقص
نيستند و درواقع اصطلاح «استاندارد شركتي» را مي‌توان به آنها اطلاق كرد.
تنها استاندارد زباني كه به دليل ويژگيهاي فني امكان مقبوليت بين‌المللي
دارد «استاندارد يوني‌كُد»(UNICODE) است. البته اين استاندارد كاملاً بي‌نقص نيست.
مثلاً فايلهاي توليدشده با «يوني‌كد» براي نويسه‌هاي(character) فارسي، حجمي هفت‌برابر
«كدپيج»(Code-Page) هاي ديگر دارند و ويرايش فايل در محيط «اچ‌تي‌ام‌ال» نيز مستلزم
نرم‌افزار رابط است؛ در غيراينصورت، ويرايش آن بسيار دشوار است. ازاين‌رو
طراحان وب فارسي، همچنان استفاده از «كدپيج 1256» را به «يوني‌كد» ترجيح
مي‌دهند. اگرچه استفاده از «يوني‌كد» براي صفحه‌هاي راهنما و كم‌حجم، مطلوب و
قابل‌توصيه است، اما درج متنهاي بلند (مانند متن كامل مقالات و گزارشها) در
محيط «يوني‌كد»، كاربران را دچار زحمت فراوان مي‌كند.
- «يوني‌كد» به همه نويسه‌ها اعداد يكتايي اختصاص مي‌دهد،
- مستقل از محيط است،
- مستقل از برنامه‌هاي نرم‌افزاري است،
- مستقل از زبان است.
اصولاً رايانه‌ها فقط با اعداد سروكار دارند. آنها حروف و نويسه‌هاي ديگر را با
تخصيص يك عدد به هر يك، نگهداري مي‌كنند. تا قبل از اختراع «يوني‌كد»، صدها
سيستم كُدگذاري به تنهايي كافي نبود؛ مثلاً اتحاديه‌ي اروپا به چندين
كُدگذاري مختلف براي پوشاندن همه زبان‌هايش نياز داشت. حتي براي زباني
مثل انگليسي نيز هيچ كدگذاري به تنهايي براي همه حروف، علائم
نقطه‌گذاري، و نمادهاي فني متداول كافي نبود.
اين سيستم‌ها با هم تعارض نيز داشتند. يعني، دو كُدگذاري ممكن بود از اعداد
يكسان براي دو نويسه مختلف، يا از اعداد مختلف براي نويسه‌هاي يكسان
استفاده كنند. رايانه‌ها (بالاخص خادم‌هاي شبكه) از كُدگذاري‌هاي مختلف و
متعددي پشتيباني مي‌كردند؛ با وجود اين، هرگاه داده‌ها از كُدگذاري‌ها يا
محيط‌هاي مختلف عبور مي‌كردند، در معرض خطر تحريف قرار مي‌گرفتند.
«يوني‌كد» به همه نويسه‌ها اعداد يكتايي اختصاص مي‌دهد كه مستقل از محيط،
مستقل از برنامه، و مستقل از زبان هستند. استاندارد «يوني‌كد» را پيشتازان
صنعت رايانه، شركتهايي چون «اُراكل»(Oracle) ، «آي‌بي‌ام»، «اپل»
(Apple) ، «جاست سيستم»
(Just System) ،
«سان»(Sun) ، «ساي‌بيس»
(SyBase)، «مايكروسافت»، «هيولت پاكارد»
(Hewlett Packard) ، «يوني‌سيس»
(UniSys) ، «سَپ»
(SAP)و
بسياري ديگر، پذيرفته‌اند.
استانداردهايي چون «ايكس‌ام‌ال»، «جاوا»، «اكماسكريپت» (جاوااسكريپت)،
«ال‌داپ دبليوام‌ال»(LDAP
WML) ،«كُربا3»(CORBA
3.0) ، و ...، «يوني‌كد» را لازم مي‌دانند، و روش
رسمي پياده‌سازي استاندارد «ايزو/آي‌ئي‌سي 10649» نيز «يوني‌كد» است. «يوني‌كد»
در بسياري از سيستم‌عامل‌ها، همه‌ي مرورگرهاي اخير، و بسياري از محصولات ديگر
پشتيباني مي‌شود. پيدايش استاندارد «يوني‌كد»، و دردسترس‌بودن ابزارهايي كه از
آن پشتيباني مي‌كنند، از چشمگيرترين روندها در فناوري‌هاي اخير جهاني‌سازي
نرم‌افزارها بوده.
گنجاندن «يوني‌كد» در سكوهاي وب و برنامه‌هاي كاربردي خادم- مخدومي يا
چندلايه‌اي، در مقايسه با استفاده از مجموعه نويسه‌هاي قديمي، باعث كاهش
قابل ملاحظه‌ي هزينه‌ها مي‌شود. با استفاده از «يوني‌كد» مي‌توان بدون نياز
به طراحي مجدد در محيط‌ها،زبانها، و كشورهاي متعدد، با محصولات نرم‌افزاري يا
سكوهاي وب منفرد كار كرد. «يوني‌كد» به داده‌ها امكان مي‌دهد كه بدون تحريف،
از سيستم‌هاي مختلف عبور داده شوند.
«كنسرسيوم يوني‌كد»
«كنسرسيوم يوني‌كد» يك سازمان غيرانتفاعي است كه براي طراحي، گسترش و
ترويج استفاده از استاندارد «يوني‌كد» تأسيس شده است، استانداردي كه شيوه‌ي
ارائه‌ي متون را در محصولات نرم‌افزاري و استانداردهاي امروزي مشخص مي‌كند.
اعضاي اين كنسرسيوم طيف گسترده‌اي از شركتها و سازمانهاي فعال در صنعت
پردازش اطلاعات را تشكيل مي‌دهند. اين كنسرسيوم صرفاً از طريق حق عضويت
اعضا، پشتيباني مالي مي‌شود. عضويت در كنسرسيوم براي سازمانها و افراد هر
جاي دنيا كه استاندارد «يوني‌كد» را پشتيباني كنند و بخواهند در گسترش و تحقق
آن كمك كنند، آزاد است( 5، ص 1).
|
نكته |
|
استانداردهاي گرافيكي |
محيط نشر الكترونيكي محدوديتهايي دارد كه وضع قواعدي را براي موفقيت در نشر
الكترونيكي الزامي مي‌سازد. اين قواعد قبل از هر چيز، نگاهي دارد به حداقل
امكاناتي كه كاربرنهايي(end-user) در اختيار دارد و اين كه وي چگونه مي‌تواند آثار
ازنوع گرافيكي منتشرشده در محيط الكترونيكي را بدون نقص، مشاهده و
بهره‌برداري كند.
براي ارائه فايلهاي گرافيكي، دو روش اصلي وجود دارد:
1. گرافيك ماتريس نقطه‌اي(raster
graphic). در اين روش، تصوير در قالب مجموعه‌اي از
نقطه‌هاي كوچك، مستقل و قابل كنترل، و به‌صورت سطري و ستوني توليد مي‌شود (
GIF ، TIF ، PNG ، TPEG ، CGM ).
2. گرافيك بُرداري(vector
graphic) . در اين روش، تصوير با استفاده ازتوصيف‌هاي رياضي توليد
مي‌شود كه موقعيت، طول و جهتي را كه خطوط بايد رسم شوند، تعيين مي‌كنند.
اشيا به‌جاي الگويي از نقاط يا پيكسل‌هاي منفرد، به‌صورت مجموعه‌اي از خطوط
ايجاد مي‌شوند (6،صص 596 و 475).
بيشتر مرورگرها گرافيك بُرداري را پشتيباني نمي‌كنند. اما قالبهاي ماتريس
نقطه‌اي مانند «جِي‌پگ»(JPEG) به‌وسيله همه مرورگرها پشتيباني مي‌شود. قالبهاي
سطح پايين‌تر مانند
«گيف»(Gif)
و «پي‌ان‌جي»(PNG) را مي‌توان در جايي مانند ترسيم
خطوط، كه تصاوير «جِي‌پگ» مختل مي‌شوند، مورد استفاده قرار داد. تصاوير
«پي‌ان‌جي»
كه از نوع ماتريس نقطه‌اي هستند قابليت متحرك‌شدن را ندارند.
نمايش تصاوير «تيف»
(TIFF) در مرورگرهايي چون «اينترنت‌اكسپلورر» نيز با مشكل همراه
است و درصورت نياز، بايد از نرم‌افزارهاي رابط استفاده كرد.
براساس نظر دبيرخانه «ايزو» در سال 1998، فايلهاي گرافيكي در فرم الكترونيكي
بايد داراي خصوصيات زير باشند:
اندازه
- پهناي يك‌ستوني 8 سانتيمتر يا دوستوني 17 سانتيمتر، حداكثر 25سانتيمتر،
- در فايلهاي گرافيكي اسكن‌شده، تصويرها بايد از جهت افقي وعمودي كاملاً
نزديك هم چيده شده باشند (فضاي سفيد اطراف‌تصوير خيلي كم باشد).
محتوا
- فايلهاي گرافيكي بايد فقط حاوي آنچه كه براي چاپ مورد نيازاست
باشند،
- عنوان تصاوير،عنوان تصاوير فرعي، يادداشتها، زيرنويس‌ها وعناصر ديگر - كه
ممكن است مهم هم باشند - نبايد در فايلهاي
گرافيكي گنجانده شده باشد،
- از تصاوير و رنگ‌ها تنها در مواردي استفاده شود كه براي فهم بهترتصوير
ضروري است.
وضوح تصاوير
- تصاوير اسكن‌شده بايد داراي وضوح 300 نقطه در اينچ(در اندازهواقعي
تصوير چاپ‌شده) باشند (7،صص4-1).
|
منابع فصل دوم |
1. Li, Wei and Dahin Rebecca (2001)." Distributed Parallel Multi-channel Publishing System". in: Electronic Publishing 01. The Netherlands; IOS Press.
2. كسترو، اليزابت. راهنماي ويژوال سريع XML for the World Wide Web[ويرايش2001] مترجمين ذوقي، حميدرضا؛ خسروي، كامبيز؛ ذوقي، محمودرضا. تهران: انتشارات ناقوس، 1380.
3. Kasdorf, Biu.; "SGML and PDF - Why We Need Both". The
Jouranl of Electronic Publishing, Vol. 3 No. 4, 1988.
http://www.Press.umich.edu/jep/03-04/kasdorf.html
4. W3C. XHTML 1.0: The Extensible Hypertext Markup Language 2002.
http://www.w3c.org/TR/xhtmll/
5. يوني‌كد چيست؟ ترجمه روزبه پورنادر. 1379.
http://www.unicode.org/unicode/standard/translation/persian.html
6. هيئت مؤلفان و ويراستاران ميكروسافت. فرهنگ تشريحي كامپيوتر ميكروسافت، ويرايش چهارم. ترجمه خسروي، رضا و فرسايي، داريوش. تهران: انتشارات دانشيار، 1380.
7. ISO. ISO Central Secretariat requirements for Provision of Text and Graphics in Electronic Form. Version 1.6 (E). 1998/11/11.
8. آترتون، پاولين. "استاندارد كردن". در: مباني نظامها و
خدمات اطلاعاتي. ترجمه شهين نعمت‌زاده. تهران: مركز اطلاعات و مدارك علمي
ايران، 1373.
9. Magee, Stan and Tripp, Leonard. Guide to Standards
and Specifications for Designing web software. USA: Artech House Publishers,
1998.
10. كسترو، اليزابت. راهنماي ويژوال سريعHTML 4، ترجمه ذوقي، حميدرضا و ذوقي، محمودرضا.تهران: انتشارات‌ناقوس،1379.
11. McLean, Neil and Cook, John. Electronic Publishing: Technical Standards. http://adfa.edu.au/epub/key/technical.htm
12. هيئت مؤلفين انتشارات ميكروسافت. فرهنگ تشريحي اصطلاحات
كامپيوتري ميكروسافت. ويرايش دوم. ترجمه سماوي، مجيد. تهران: كانون نشر
علوم، 1373.
13. شفرد، دوان. خودآموز XML در 21 روز . مترجم حسيني، سيدمحمود. تهران: كتاب
غزال، 1380.
